و 1 Journal of Agroecology Vol. 10, No. 1, Spring 2018, p. 22-34 نشریه بوم شناسی کشاورزی جلد 10 شماره 1 بهار 1397 ص 22-34. شناسایی و ارزیابی زراعی و اکولوژیک گیاهان فراموش شده در بومنظامهای زراعی: ابعاد تاریخی تکامل کشاورزی 2 2 1 *1 علیرضا کوچکی پرویز رضوانی مقدم فرزین عبدالهی و لیال جعفری تاریخ دریافت: 1393/04/21 تاریخ پذیرش: 1393/07/05 کوچکی ع. رضوانی مقدم پ. عبدالهی ف. و جعفری ل. 1397. شنا ساای ی و ارییاا ی یر ا عا ی و اک ول و یاا انافاا م شر اما و د شادم ر ا وم نظامفای یراعی: ا عا تاریخی تکامل کشاوریی. ومشناسی کشاوریی 10)1(: 22-34. چکیده اغلب مورخنن و استامشناسام ایرام را هعنوام یکی ای خاستگامفای اصلی پندایش تمدم شری و کشاوریی یا میکنند. ای آثار تمدم شری اه جایماندم ای فزارام سال پنش ر نقاط مختلف شالت ایرام ه خو ی میتوام ریاشت که ایراننام استام نقش مهمی را ر ایجا و توسعه کشاوریی ایفا کر ماند. ر اساس مدارک استامشناسی پنش ای آمکه کشاوریی ر سایر نقاط جهام آغای ار ر شالت ایرام کشاوریی شروع شدم است. کاودفاای استام شناسی ر استام ایالم نانگر آم است که ایراننام استام جزء اولنن اقوامی و ند که ر حدو 10000 سال قبل اقدام ه افلیساایی انافاام و حنوانات کر ند. البته ر طول یمام پنشرشت کشاوریی روند ثا تی را نداشته و ا توجه ه حوا ث سناسی اجتماعی و اقتصا ی ستخود حوا ث ییاا ی شدم است. ر یمام فخامنشنام و ساساننام ه لنل توجه یمامدارام ه امر کشاوریی نه تنها ر یراعت و امپروری پنشرشتفای شگرشی حاصال شادم و لکه ر عملنات ییرساختهایی نظنر سدسایی و رودفای آ ناری ای جمله احداث قنات ننز ا داعات شراوانی صورت ارشته و. احداث و توسعه رامفای ارتباطی نن ایرام و سایر ملل منجر ه اشزایش مبا الت تجاری ای جمله صا رات و وار ات محصوالت کشاوریی شد و این امر موجب معرشای و کشات انافام جدید ر ایرام ار ید. ر رخی ورامفا وقوع جنگفای متعد ای عوامل اصلی ر عقبماندای کشاوریی ایرام و. هعنوام مثال ای پنامادفای حمله مغول ه ایرام نا و شدم تأسنسات آ ناری یمننفای کشاوریی کافش سطح ییر کشت انافام یراعی نا و شدم امفا و ای نن رشتن ننروی کار انسانی و. ا ظهور شخصنتفای تاثنراذاری ر طول تاریخ چوم غایام خام قائم مقام شرافانی و امنرکبنر سناری ای عقب ماندایفای حاصله جبرام شد. ر طی تاریخ 10 فزار ساله کشاوریی ایرام فنوی خش عمدمای ای تالدفای نناکام ما ر ییر خروارفا خاک پنهام و م که آثار تالدفای یوقفه آمفا ر تمام نوشتارفای علمی و تاریخی جهام موجو است و جای آم ار که این ستاور فای عظنم پنشنننام خاو را کاه غباار تااریخ آمرا ای یاد جهاننام مخفی نگه اشته است غبار رو ی نمو م و ا شبنهسایی آمچه اذشتگام ما ر رایای تاریخ ه جهاننام عرضه کر ماند شکوم و عظمت اذشته کشاوریی استانی را اییا نم. واژههای کلیدی: ایرام استام ورمفای تاریخ ایرام شالت ایرام مقدمه 1 شالت ایرام ای سمت شرق ه رمفای سند ای مغرب ه کومفاای یاارس ای شمال ه ریای مایندرام کومفاای قفقاای و آمو ریاا )رو جنحوم( و سرانجام ای جنوب ه خلنج شارس و ریای عماام محادو میشو. وسعت این شالت حدو 2/600/000 کنلومترمر ع اسات کاه تقریبا ننمی ای آم یعنی 1/648/000 کنلاومتر مر اع آم شاامل ایارام کنونی است. ر اواخر ورام سوم یمنن شناسی شالت ایرام هتادریج ای ییر آب ( ریای تتنس( خارج شد. رخی ای ریاچهفایی که اماروی ر این شالت مشافدم میشوند ایماندم فمام ریای زرگ کهن فساتند 2- هترتنب استا اروم یراعت و اصالح نباتات انشاکدم کشااوریی انشاگام شر وسی مشهد و اساتا یار ااروم اغباانی انشاکدم کشااوریی و مناا ع طبنعای انشگام فرمزاام -*( نویسندم مسئول: )Email: akooch@um.ac.ir DOI:10.22067/jag.v10i1.37180
شناسایی و ارزیابی زراعی و اکولوژیک گیاهان فراموش شده در بوم نظامهای زراعی... 23.(Diakonoff, 1956) ریای تتنس که شالت ایرام را پوشانندم و فماماونه کاه اه- تدریج ر حال خشا شدم و جای خو را ه شتفای حاصلخنز و مرغزارفای انبوم و انافام ا و دین ترتنب حنواناات اهساوی ایان سریمننفا رو آور ند. حدو پنجفزار سال پنش ای منال آثاار سااکنام شالت ایرام ر این شتفا مشافدم شدم اسات کاه نموناه آمفاا ر سنلا کاشام ه ست آمدم است. ر ایان ورام انساام ای انافاام و منوم رختام رای مصرف خو استفا م میکر ند و ر واقاع نخساتنن آیمایشفای خو را ر یمنن رای کشاوریی تجر ه میکر ناد. آمفاا هتدریج ه رام کر م حنوانات و پارورد آمفاا پر اختناد و ای آمفاا رای رشع مشکالت ینادای خاو هارم ارشتناد. ای ایان پاس ورام الااه اری و کشاااوریی آغااای شااد (Bagheri Zonoz, 2003;.Diakonoff, 1956) ر حدو اوایل فزارم وم پنش ای منال رویدا فایی چاوم سر شدم نااهانی فوا ییا شدم جمعنت قبنلهفا کمبو موا غذایی هعلت خشا شدم چرااامفا و رستنیفا ر آسنای مرکازی ر ا و موجب نقل و انتقال قبنلهفا و قومفای ایرانای شاد (1915.(Sykes, ر منام قبنلهفای ییا ی که ر حدو 1700 سال قبل ای منال مسنح ر شمال و نن ریای سنام و ریای مایندرام اه حالات چا رنشاننی میییستند و قبنله ما و پارس هسوی سریمننفای جنو یتار کاو کر ند. این و قبنله ه تادریج ای قفقاای اذشاته ر پنراماوم ریاچاه ارومنه که ای شتفای سرسبز و خرم پوشندم شدم و ساکن شدند و ه کار امداری کشاوریی و تر نات اساب پر اختناد و ادین ترتناب پایهاذار کشاوریی ایرام شدند.(Diakonoff, 1956) ای آمجا که ر نز اغلب مورخنن و استام شناسام سریمنن ایرام ه عنوام یکای ای خاستگامفای اصلی پندایش تمدم شری و التبع آم کشاوریی مطرح می اشد ر این مقاله سعی شدم است ا ررسی مناا ع مختلاف روناد ایجا و استرد کشاوریی ر ایرام استام مور حث و ررسی قارار انر. دین منظور ورمفای مختلف تاریخ ای یمام حضور انساامفاای اولنه ر شالت ایرام تا پایام ورم قاجار مد نظر قرار ارشته است. مواد و روشها رود این تحقنق ه شنوم ترکنبای )توصانفی- تحلنلای( او م و رای جمعآوری اطالعاات ماور نناای ای مناا ع اطالعااتی و اسانا ی موجو ر کتب تاریخی و پایگامفای اطالعاتی و فمچنانن مطالعاات و کتا خانهای ررسی ازاردفا و مستندات موجو و اینترنتای اساتفا م شد. رای ررسی ا عا تکامل تاریخ کشاوریی ایرام ا توجه ه اسانا تاریخی موجو ورمفای مور مطالعه شامل شکلانری کشاوریی ر شالت ایرام ه عنوام سرآغای کشاوریی جهام ورمفای فخامنشانام تا حمله اسکندر استنالی اسکندر اشکاننام ساساننام حضور عربفا ر ایرام سدمفای 10 الی 13 مانال ی مغاول صافویام اششااریه و قاجاریه ر نظر ارشته شد و ر نهایت ر فر ورم وضعنت کشااوریی ایرام و انافام یراعی رایج ررسی ار ید. نتايج و بحث 1 -فالت ایران سرآغاز کشاورزی جهان شوااد اواری و و باستانشناسو انسام ا تدایی ر ایرام مانند یگار کشاورفای کهان ر اماام طبنعت یندای میکر و رای ا اماه ینادای ناچاار او اا حنواناات وحشی و عوامل نامساعد طبنعت مباریم کند و حنواناات ضاعنفتار ای خو را شکار و اوشت خام آمفا را مصرف نماید و یا ای منوم رختاام و رگ و ریشه انافاام اساتفا م نمایاد.(Ravandi, 1985) ر ایان راستا قنرشمن )1978 )Ghirshman, ضمن توصنف یندای»انساام غار«مایاویاد: انساام پانش ای تااریخ کاه نشاتر ر شاالت ایارام میییست ر سورا فایی که ر جوانب پر رخت کومفا حفر میشد و هوسنله شاخهفای رختام مسقف میار ید یندای میکر. ر هاار سال 1949 منال ی ما نخستنن ار ر ایارام آثاار و قایاای انساام عهد مز ور را ر حفاری غاری ر»تنا پ بدم«ر کومفاای ختنااری واقع ر شمال شرقی شوشتر تشخنص ا یم.(Ghirshman, 1978) ر اساس مدارک استام شناسی قبل ای آمکه کشاوریی ر سایر سریمننفای پست آغای شو ر شالت ایرام کشت و یرع شروع شادم.(Farshad, 1987) تمدم شود نخستنن تمادنی اسات کاه ر این محل کشف ار یدم و تاریخ آم را میتوام مر وط ه اوایل عصار مس انست ییرا ا زار و آالت مسی ر این محل ه ست آمدم اسات. انسام این ورم ای انافام یراعی ذرانری میکر م و عالوم ر کشات غالت ای الناف انافی ا مهارت تمام ر پارچه ااشی هارم مایارشتاه است (Wilson, 1938) ای کاودفای انجام شادم ر غارفاای خاار کمر ناد و فوتاو ر نز یکی هشهر و یگر مناطق ایرام ا زار و آالت ویژمای اه اشاکال فندسی مختلف کشف شدم است که ه تشاخنص اساتام شناساام
24 نشریه بوم شناسی کشاورزی جلد 10 شماره 1 بهار 1397 شرفنگ ساکنام این غارفا مر وط ه پایام فزارم فم تا یای فم پنش ای مانال او م و ر آم یماام ر ایان منااطق نخساتنن ااام ر رام کشاوریی و امداری ر اشته شدم است. ر آم ورم ساکنام یاارس ذرفای غالت خو رو را ه عنوام غذا مصرف میکر ماناد و ر عانن حال ه افلی کر م حنوانات و پرورد امفا میپر اختناد (Wilson, 2003) Zonoz,.1938; Farshad, 1987; Bagheri کااودفاای 1 استامشناسی که ر منطقه چواا االم ایالم انجام شدم است نانگر این حقنقت است که ایراننام استام جزء اولنن اقاوامی و ناد کاه ر حدو 10000 سال قبل اقدام ه افلیسایی انافام وحشی و حنوانات کر ند و این موضوع منجر ه شرافم آور م ستری رای توسعه جوامع شری ر عصر حجر جدید شد (2013 al.,.(riehl et آثار ه ست آمدم ای حفاریفای سنلا کاشام شاود لرساتام تخت جمشند و امغام نشام می فد که کشااوریی ایارام حاداقل ای شش فزار سال پنش ای مانال آغاای شادم اسات (Farshad 1987;.Bagheri Zonoz, 2003) مناطق انجام شدم است ذوری ای اندم و جو ر کاودفای استامشناسی که ر ایان (Triticum aeastivum L.) (Hordeum vulgare L.) ششفزار سال سا قه ار ه ست آور ند که نشام ای پانج تاا.(Ghirshman, 1978) ر اساس مادارکی که ر پایام فزارم ششم قبل ای منال ای فلرام ه ست آمادم چنانن استنباط میشو که ر آم یمام ر خویساتام علام اناامشناسای اه محدو شعالنت کشاوریی وار شدم و رواج یاشته اسات. اماا تأسنساات آ ناری پنشرشته ای فزارم چهارم قبل ای منال شاکل ارشتاه اسات. ر فزارم پنجم-ششم قبل ای منال کشت یام ( ر خویساتام و کرماام( معماول شاد شا 2003) Zonoz,.(Ghirshman, 1978; Bagheri ر فزارم ششم قبل ای مانال ر ساناری ای منااطق پارورد امفاای ار زرگ ز و اوسفند استرد یاشته است. آ ناری ا شانومفاای ا تادایی ر ایان منااطق رشتاهرشتاه معماول ار یاد et al.,1982).(grantovskii ر حدو فزارمفای چهارم و پنجم قبل ای منال ه سبب مرطوب و م فوای این سریمنن کشاوریی ر ایرام ر حاال اساترد او م است اما رشتهرشته آب و فوای منطقه تغننر کر م و رطو ت و ارندای کافش پندا کر م و ر نتنجه آب و فوای کشور رو ه خشکی اذاشت 2003) Zonoz,.(Ghirshman, 1978; Bagheri اا ایان فماه شوافد غنر مستقنمی وجو ار که ر اوایل فزارم چهارم و پنجم قبل ای منال افالی خزر کشاوری و ماند و ر نتنجه مر م شاالت ایارام را میتوام اولنن کشاوریام جهام نامندم و نام کر که انش کشاوریی و یراعت ای شالت ایرام ه سه ناحنه سند ماوراءالنهر و اننالنهارین منتقل ار یدم است 1978(.)Ghirshman, ررسی تاریخ ایرام ر پایام فزارم چهاارم و ساوم قبال ای مانال نشام می فد که پنشرشت قا ل توجاه جواماع روساتایی اعاث رشاد اقتصا کشاوریی ار ید ای جمله رودفای آ ناری معمولی ر مناطق کشاوریی ه منازام ییاا ی اساترد یاشات. ر منطقاه مناامرو ام ( ننالنهرین( کشاوریی رونق شایانی ارشت و این موضاوع اه اتحاا سناسی آم ناحنه کما شراوانی کار.(Grantovskii et al., 1982) کاودفایی که ر شود صورت ارشته است نشام می فد که ر سه فزار سال قبل ای منال مسنح اندم را ر کندو و مخزمفایی اه ناام تاپو نگه می اشتهاند. ایناونه مخزمفا فناوی فام ر رخای ای نقااط ایرام یدم میشو. ر کاودفای تپه مارلنا یا چراغعلی تپه )رو ار( مجسامه کوچاا یاا جفات اااو مجهاز اه ا زارفاایی کاه شابنه ااوآفنفای سنتی امروی است ه ست آمدم است. این مجسمه شاافد اویایی است که ر این قسمت ای کومفای البری مار م اه کشااوریی مشغول او م و خااکوریی انجاام مای ا ماناد (Bagheri Zonoz,.2003) ا زار کشاوریی متعلق ه 900 تا 1000 سال قبل ای مانال کاه ای تپه حسنلو ر جنوب غر ی ریاچه ارومنه ه سات آمادم اسات نشاام می فد که ر این مناطق خاکوریی ا ااوآفن انجام میارشته اسات و پرورد ام و کشات انگاور (.L (Vitis vinifera جاو چغندرقناد (Beta vulgaris L.).(Grantovskii et al., 1983) و انادم ر ایان منطقاه رایاج او م اسات ر یمام فخامنشنام یراعت عمادم و اصلی ایراننام اندم و م اسات. ر فنرکانناه )ارااام شعلای( کنجاد (Sesamun indicum L.) منال کاشات انادم جاو یونجاه کشات مایشادم و ر قارم اول پانش ای L.) (Medicago sativa انجنار sp.) (Ficus انگور و یگار رختاام مناوم ر نقااط مختلاف ایارام معمول و م است. ر این ورم ایراننام فمه رختام منومای را کاه ر یونام وجاو اشاته اهجاز ییتاوم (Olea europaea L.) پارورد می ا ماند. ر آم یمام نه تنها غاالت و رختاام مناوم و غنار مثمار تزئننی تولند میشدم است لکه اه کشات و تولناد انافاام ارویای صنعتی روغنی و رنگی افتمام اشتهاند.(Petrushevsky, 1968) 1- Chogha Golan
شناسایی و ارزیابی زراعی و اکولوژیک گیاهان فراموش شده در بوم نظامهای زراعی... 25 2 -دوره میالد( د امنشیان اا حملو اسونن ر 330-550 از پوی ورم فخامنشی یکی ای ورامفای پنشارشت و شاکوشایی تمادم ایرانی هشمار میآید و ر آم ورم کشاوریی رونق قا ل توجهی پنادا کر و یمامدارام ه این امر افمنت شراوانای مای ا ماناد (Iranshahr.1963) آمد ر یمام اریود اول یا رشته تغننرات اساسی ر نظام مالکنت هوجو آمد و تحوالت و اصالحات تایمای ر یندای کشاوریام پدیاد توجه ولت فخامنشی ه کشتکاری و ایراانی و ننز تشویق مر م ه کشاوریی اعث شد مشکل نکااری ر ایرام آم یمام وجو نداشته و فرکس پنشاه و فناری نداشات اا تشویق فایی که ه عمل میآمد ه کشاوریی میپر اخات (Sykes,.1915; Iranshahr, 1964) پا شافام فخامنشی ر هرم ر اری ای منا ع طبنعی و آب و خاک و توسعه ایرااانی و کشااوریی لبساتگی شاراوام اشاتند و فماوارم کشاوری و کشاوریام را میستو ند. آمفا ه پارورد رختاام مختلاف سنار افمنت می ا ند و ر پنراموم کا فاای ازرگ فاای خاو اا پر رخت ییبایی هوجو میآور ند که ه آمفا پر یس میافتند و ار مبنای فمنن ا 1 پرا یس فای پر رخات و ییباای فخامنشای اسات کاه وا م اه معنای هشات ر یوناام کهان و ساپس ر کشاورفای اروپایی ه وجو آمدم است.(Iranshahr, 1963) ر یمام فخامنشنام ایجا شبکه ارتباطی استر م شرایط را رای پنشرشت کشاوریی و روا ط ایراانی منطقه شرافم ساخت و اا لیفاا هطور استر مای ا مصریفا سوریفا ایالم و آسنای صغنر سارارم ایراانی و مبا له کاال و تولندات کشاوریی شدند ر این مناام مصار اه شاهرفای یوناانی غلاه و کتاام (Linum usitatissimum L.) مایشروخات و ای آناام روغان ییتاوم مایخریاد. ا ال نناز یکای ای تولندکننداام عمدم اندم و که ا استفا م ای رامفاای ارتبااطی ایان محصاول را اه منااطق یگار منتقال مایکار (Bagheri Zonoz,.2003) ر آم یمام ایراننام نه تنهاا ر یراعات رخای انافاام ای جملاه کشت انافام علوشهای و امپروری سرآمد و ناد لکاه ر مهندسای یراعی سدسایی و حفر کانالفای آ نااری نناز مهاارتفاای ییاا ی اشتند. کانالفای آب ییریمننی پرپنچ و خمی ر تخت جمشند کشف شدم اسات کاه چنادین کنلاومتر طاول ارناد (Rousseau, 1956;.Khonji, 2009) تاریخنویساام اهطاور مکارر ر را طاه اا سادفا مخزمفای آب کاریزفا ترعهفا جا مفا و پلفای ساخته شدم توسط ایراننام فخامنشی و اقدامات صورت ارشته توسط آمفا و اصالح کشاوریی و انتقال رای استرد ذرفاا و قلماهفاای انافاام مختلاف ای ناحنهای ه ناحنه یگر نوشتهاند. ایراننام ا احاداث چنانن سادفایی یمننفای پهناور کشاوریی را آ ا و قا ل کشت میکر ند. آسنابفای آ ی ر شوشتر اوام ر این ا عاست. آسنابفاای آ ای شوشاتر اولانن صنعت آب ر جهام است.(Sykes, 1915; Khonji, 2009) ورم حکومتفاای فخامنشای پاس ای 230 ساال یماماداری ر ایرام ر سال 331 قبل ای منال ر را ار فجاوم لشاکریام اساکندر مقدونی ای پای رآمد. پس ای شروپاشی فخامنشنام سریمنن آ ا ایرام که رویی ای رکت وجو سادفا و شابکهفاای آ نااری ای یاا ساو و اشتن خاک حاصلخنز ای سوی یگر ای جنگلفا و شتفای سرسبز خرم پوشندم شادم او رو اه ناا و ی نهاا (Grantovskii et al.,.1982) 3- دوره استیالی اسنن ر 326-334 پی از میالد( ر این ورم روم عامل مهمی ر تجارت جهانی و. غنر ای چاوب و شلزات که سنار مور تقاضاا او اشاناء یگاری مانناد جاوافرات اروفای انافی محصوالت کشااوریی مارفمفاا روغانفاا اناواع عطرفا ارغوام االب ظروف سفالنن پارچه اشناء فنری و پاپنروس وار ایرام شد و ر مقا ل ای ایرام پوشاک یینات آالت ارو شارد اندم و سرب صا ر میشد. ر این ورم کاشت انافام یراعی توساعه یاشت و تعدا ی ای انافام و حنواناات تاایم وار اتای پارورد یاشات و فمزمااام انافااام مختلفاای ااه اروپااا و ایتالنااا رام یاشاات. پنبااه (Cucumis (Myristica sp.) (Gossypium لنمو L.) (Citrus limon خر ازم (.L melo var.inodorus کنجااد جااوی فناادی (Phoenix dactylifera L.) ییتاوم خرماا fragrans Houtt.) انجنر ار ک و اااو آسانایی موجاب ایجاا انقاالب ر کشااوریی و امداری ایتالنا ار ید (1985.(Ravandi, سلوکنام اا آماا مساایی یمننفای کشاوریی و یفکشی نواحی جدید اراضی ایر را قا ل کشت کر م و اناش کشااوریی توساعه یاشات. اهطاوریکاه ر ایان ورم ااوآفنفای جدید ا داع و استفا م شد.(Ravandi, 1985) 1- Paradis
26 نشریه بوم شناسی کشاورزی جلد 10 شماره 1 بهار 1397 4 -دوره اشنانیان پارایان( 24۷ 224 پس از میالد( ر سال 250 قبل ای منال پارتفا که ای قبایال آریاایی و ناد ای شرق ایرام قنام کر ند و یو اساتنالی یوناانی را ر فام شکساتند و 1 شهر مداین را ر کنار اروندرو پایتخت خو کر ند (1915.(Sykes, ر این ورم ه تدریج اراضی کوچا یراعی ای نن رشتند و تبادیل اه امالک مالکام زرگ )شئو الفا( شدند. مدارک تاریخی ه ست آمادم نشام مای فاد کاه ر یماام اشاکاننام اماداری و هارم ار اری ای چرااامفا ر شرق پارت رایج و م و ر غرب ایرام کشت غالت ( ه- ویژم اندم و ج و( و رختاا م مثمار و یینتا ی نناز معما ول ا و م ا سا ت.(Petrushevsky, 1968) اسنا استانی نشام می فد که ر یمام پارتفا تعادا و وساعت روستافا و فمچنانن وساعت اراضای کاه اا سنساتم آ نااری کشات میشدند نسبت ه یمامفای پنشنن پنشرشت کر. وجو کشتیارفای پهناور غالت تاکستامفا و ا کو فای استر م نمایانگر پنشارشت ساریع کشاوریی ر یمام پارتفا و. کشت انافاام صانعتی مانناد پنباه و کنجد ر کشااوریی آم یماام اهشادت معماول او. قبایال ازرگ نشنن که ارای اقتصا امداری و ند پنراموم مازارع کشااوریی جای میازیدند و ه پرورد ام مشغول مایشادند. اسانا ی کاه ر جنوب ترکمنستام کاو ه ست آمدم نشام مای فاد کاه مناام امادارام نشانن و سااکنام وافاهفاا ا و ساتدفای اساتر مای انجاام مایارشتااه و مبااا الت کاااال ر ینادای آمفااا رایااج ااو م اساات.(Grantovskii et al., 1982) طبق اسنا ه ست آمدم ر این ورم ر شرق پارت اقتصا امداری وجو اشاته و هارم ار اری ای مراتاع مرسوم و م است. ر غرب ایرام روستاینام ه کشت غالت هویاژم اندم و جو میپر اختند. صنفیکاری کشت رختاام مناوم و پارورد انگور رونق اشته است 5 -دوره ساسانیان 651 224 میالدی( اسنا و شوافد تاریخی کم و نش ساختار اجتمااعی ایارام را ر یمام ساساننام روشن کر ماند. ر این ورم رخی ای طبقات اجتمااعی ای پر اخت مالنات معاف و ند و ار سنگنن پر اخت مالناات اه ود طبقات معدو ی ای مر م ای جمله فقانام اذاشته شدم و. این وضاع تا یمام خسرو اول انوشنروام )531-579 عد ای مانال ) ا اماه اشات کشاوریی ر ایرام پنشرشت قا ل توجهی کر. ر این یمام کشاوریی و اقتصا ایرام ه اوج شاکوشایی خاو رساند ساناری ای کشااوریام صاحب یمنن شدند و ای ییر ار سنگنن مالنات رفا شدند. ای فمه مهم- تر سنستمفای آ ناری و ایجا کانالفای آ رسانی رای مزارع ه اونه چشمگنری پنشرشت کر. نا ر مدارکی که ای منا ع تااریخی اه سات آمدم ر سدم ششم کشت غالت پرورد رختام منوم مانناد انگاور و خرما شارآور مفاای رنگای مانناد یعفارام روناس (Crocus sativus L.) (Rubia tinctorum L.) مانند کتام کناف (Hibiscus cannabinus L.) و و فمچننن کشت انافاام صانعتی و پنباه رایاج او م است. ر این یمام رای نخستنن اار محصاوالت یراعای تاایمای ای فندوستام وار ار ید. ای منام آمفا میتوام ارنج (Oryza sativa (Saccharum officinarum L.) ننشکر L.) (Indigofera tinctoria L.) فندی ر کرمام کشت میشدم است و ننل فندی )وسامه( را نام ر که ننشکر ر خویستام و ننل (Grantovskii et al., 1982;.Bagheri Zonoz, 2003) ای آمجایی که رامفای کاروامرو که ندرفای مدیترانه شرقی را ه آسنای مرکزی چنن و فندوستام متصل مایکر ناد عموماا ای ایارام میاذشتند ه این حمل ونقل محصوالت ر ایرام ای افمنت ویاژمای رخور ار و. مهمترین کاالفای صا راتی ایرام ر این یماام عباارت و ند ای انواع پارچهفای ا ریشمی پشمی کتانی پنباهای و فمچنانن قالی جاوافرات مصانوعات شلازی و پشام کاه ای امادارام منااطق کوفستانی ه ست میآمد. ر این ورم غالت روغن ییتوم ننشکر ای خویستام خرماا انگاور و خشاکبار نناز اه کشاورفای یگار صاا ر میار ید 6- دوران حضار عربدا در ایران ر سال 637 منال ی ر یمام حکومت یز ار سوم ایرانناام ر مقا ل لشکریام عربفا شکست سنگننی را متحمل شدند و ه نباال آم شهر تنسفوم پایتخت ساساننام تخلنه و هوسنله اعاراب اشاغال شاد. ر یماام اساتنالی عاربفاا ساناری ای سادفا کاه ر یماام فخامنشنام و ساساننام ساخته شدم و ند ه ست اعراب ویارام شاد. اما رخی ای کشاوریام ه اطاعت سر ارام عارب رآمدناد و توانساتند جام و مال خو را مصوم نگهدارند و ه شعالنت خو ا امه فند. ایان کشاوریام مجبور و ند فر سال اج و خراج سنگننی ه صورت نقادی و یا تولندات کشاوریی پر ایند.(Bahrami, 1951) (1915.(Sykes, ر سدم ششم و فمزمام اا پا شاافی انوشانروام 1- Ctesiphon
شناسایی و ارزیابی زراعی و اکولوژیک گیاهان فراموش شده در بوم نظامهای زراعی... 2۷ ر یمام خالشت نیامنه ر ایرام ششار ییا ی ه کشااوریام وار شد. وصول مالناتفای سنگنن رشد و استرد کشاوریی را محادو ساخت. یماننفاای آمفاا اه سات مالکاام و امنارام عارب کاه ای سریمننفای یگر کو کر م و ند اشتا. ایناونه اقدامات کشااوریی ایرام را ه ن ست کشانند و تولند محصول را ه شادت پااینن آور م و و ر نتنجه روستاینام یماننفاای کشااوریی را رفاا کار م و اه کارفای یگر پر اختند ر یمام خالشت عباسنام )750 تا 1258 منال ی( کشت و کاار و تولندات کشاوریی مور توجه قرار ارشت ر نتنجه کشاوریام ای نو ه شعالنتفای کشاوریی و آ ا انی کشور ایاشاتند. یماننفاایی کاه ر یمام نیامنه ایر ماندم و ند ه کوشش یمامادارام عباسای اصاالح شدند و مور استفا م قرار ارشتند و ه موایات آمفاا اه حفار نهرفاا احاداث سادفا و شارافم آور م وساایل کشااوریی فمات اماشاتند ۷- پایان س ه نهم الو س ه 13 میالدی ایرام ر انتهای سدم نهم منام و ولت شرقی و غر ی سااماننام و آل ویاه تقسانم شاد. آل ویاه کاه ای شرینادام ا وشاجاع ویاه ای مافنگنرام مشهور ناحنه یلمام انالم و ناد اه سانتفاای ایرانای ارایش اشتند. عضدالدوله که یکی ای پرتوامترین اشرا خانادام ویاه هشمار میرشت شروع ه توسعه کشاوریی ایرام نمو. فقانام را کاه مالنات فنداام اصلی ه شامار مایآمدناد ماور حمایات قارار ا و مأمورام را ای ریاشت اجفای غنرقانونی اای اشات و جلاوی ساتم و ندا اریفا را ارشت و ه نام شرمانروای ا ار شهرت یاشت. ناامبر م سد زرای ر روی رو خانه "کر" نز یا شنرای ای تختهسنگ و سرب نا نها که فنوی آثار آم ه نام " ند امنر" اقی است. وی آسنابفاای آ ی و قناتفای یشماری را احداث کر. ر اواخر سدم نهم تاا فام منال ی رودفای مختلف آ ناری مانناد آ نااری ساتی آ نااری اا استفا م ای کانالفای رو خانه حفر قناتفا چامفاا و احاداث سادفای آب توسعه یاشت. ر این یمام یراعت سناری ای انافام مانناد ارنج پنبه انگور خرما و انافاام تولناد کننادم ماوا رنگای روناق یاشات. فمچننن تولند و پرورد مرکبات ر جنوب و کنارمفاای ریاای خازر معمول ار ید. جغراشی انام سدم فم ر ارم استرد شراوام تولندات کشاوریی کشت انافام صنعتی و پنشرشت صانایع مطالاب شراوانای نوشتهاند. اشندای ر ایرام نسبت ه یگر صنایع ای افمنات نشاتری رخور ار و. پارچه فاای کتاا م کاایرو م ر ایان یماا م پارآو ایم ا و. پارچهفای پنبهای اونااوم ر نشتر شهرفای ایرام مانناد اصافهام ری فمدام قزوین قم و ننشا ور تولند میشاد (Bagheri Zonoz, (2003. تولند پنبه ر این یمام هقدری اشزایش یاشت که صانعتگرام نساج ه جای کتام ای پنبه استفا م میکر ند هطوری که پارچهفاای پنبهای رشتهرشته جانشنن پارچهفای یگر الناف شد. ر ایان یماام ر شنرای و یگر شهرفای شارس عطر ال اسانسفای مختلاف و ماوا ارویی تولند و صا ر میشدند. عطر ال شارس ه لنل مرغو نت ااال حتی ه کشاور چانن صاا ر مایشاد (Bahrami, 1951; Bagheri (2003.Zonoz, ر این ورم رامفای کااروام رو ساناری احاداث و خطوط آ ی و کشتنرانی ایر ار ید ای این رامفا محصوالت کشاوریی ایرام ه خارج صا ر مایار یاد. ر ایان عصار ایارام ارای اقتصاا کشاوریی ننرومندی و و سناری ای تولندات کشاوریی مانند غاالت پنبه کتام روغن کنجد ننشکر شکر خشکبار ا ریشم خام انافاام رنگی مانند یعفرام روناس ننل فندی و غنرم کاه انش ای مصارف اخلی و م ه خارج صا ر میشدند ر سدم یای م و وای م منال ی فمزمام اا حکومات سالجوقنام ا وعلی الحسن الطوسی ملقب ه نظامالملا وییر ر اار سالطام آلاب ارسالم و ملاشام ه پنشرشت و استرد کشااوریی و هباو وضاع یندای روساتاینام عالقاه شراوانای اشات. ر یماام وی ساناری ای انافام یراعی ارویی صنعتی سبزی و صنفی کشت میشدند. اشزوم ر اینفا پرورد کرم ا ریشم و ینبور عسل ننز ای شعالناتفاای مهام کشاوریام و م است (1951.(Bahrami, ر مور تحوالت کشاوریی ایرام ر سادم سانز م مانال ی کمتار مطلبای اه چشام مایخاور. خاورشناسام خارجی ننز نشتر ه چگونگی یندای فقانی و یاا وضاع مالکنت یمنن اشارم کر م اند. 8- دوره مغال 1501 13۷0 میالدی( یکی ای پنامدفای حملاه مغاول ناا و شادم تأسنساات آ نااری یمننفای کشاوریی کافش کشت انافام یراعی نا و شدم امفاا و ای نن رشتن ننروی کار انسانی و. یکی ای الیل ساقوط اقتصاا ی و ورشکستگی کشاوریی ایرام سناست مالناتی استنالارام مغول و. ای کشاوریام مالناتفای سنگنن ریاشت میشد که خو ه خاو موجاب ورشکساتگی آمفاا مایار یاد (2003 Zonoz,.(Bagheri عاد ای چنگنز جانشننام او تالد کر ند تا جایی که ممکن است خرا یفا را
28 نشریه بوم شناسی کشاورزی جلد 10 شماره 1 بهار 1397 مرمت کنند هویژم فالکوخام غایام و وییرام ایرانی نژا آنام مانناد خاندامفای جوینی و فمدانی ر استرد و تارویج کشااوریی نقاش زرای ایی کر ند. ر سال 1296 منال ی غایام خام ه سلطنت رساند. کشااوریی ایرام ر این یمام نا و شدم و وضاع اقتصاا ی ایارام اهشادت اه وخامت ارایندم و. غایام خاام ارای رفاایی ای ایان ان سات اه چارماندیشی پر اخت و خواجه رشندالدین شضلاهلل فمدانی راکاه مار الیق و ا تد نری و ه ویارت خو رازید. ر اثر کوششفاای ایان وییر سنستم مالناتی کشور ر جهت حمایت ای کشاوریام و طبقه شقنر جامعه اصالح ار ید. یمننفای کشاوریی متروک اه مالکاام واااذار ار ید و ه نبال یا سلسله اقدامات اصاالحی کشااوریی ایساایی ار ید. اصالحات غایام خاام اعاث نوساایی شابکهفاای آ نااری و اصالح یمننفای کشاوریی ار ید. تولندات کشاوریی اشزایش یاشت و اقتصا روستایی و یندای شهری هبو یاشت. ر یمام ایان پا شاام ای نواحی مختلف ایرام و کشورفای یگر انواع انافام یراعی یینتای و نهااالفااای منااوم را ااه تبریااز آور م و شااروع ااه ای یااا آنهااا کر ند( 2003 Zonoz,.(Bagheri پس ای اصالحات غایام خام کشاوریی ایرام اه یکباارم شاکوشا ار ید منا ع مختلفی ای پژوفشگرام حکایت ای پنشرشت کشاوریی ر قرم چهار فم منال ی ار (2003 Zonoz,.(Bagheri ر این ورم اندم و جو ر سطح استر مای کشت شدم است. ارنج را ر منااطق نز یا ریای خزر و آذر ایجام ینجام کر ال و شنرویآ ا شارس و ننز خویستام کشت مایکار ماناد. ساوراوم (Sorghum bicolor (L.) Moench) چااو ار شراوانی ر مناطق کاشام و اصفهام ه عمل میآمدم ولی (Secale cereal L.) و جاو وسار L.) (Avena sativa ر ایرام ناشناخته و م است (1968.(Petrushevsky, ر منام انافام علوشهای یونجه و شبدر (Trifolium spp.) شناخته شدم و م و پنباه ر نواحی عراق عجم )ری قم نهاوند یز و غنارم( شاارس )شانرای ا رقو کایروم و الر( کرمام قهستام و خراسام )خبوشاام و یاوم( ر سرتاسر خویستام و اراام و ننز ر مایندرام انالم قومس )سمنام شعلی( و آذر ایجام کشت مایشادم اسات.(Petrushevsky, 1968) کتام اغلب ر جنوب و غرب ایرام ای جمله کایروم ریشهر سنننز ( ر استام وشهر( رای نساجی و تهنه روغن چرا کشت میشادم اسات. کشت شافدانه (Cannabis sativa L.) نه ارای منساوجات لکاه رای تهنه حشنش یا نگ صورت میارشته است. کرچا (.L communis کنجاد و الرناگ (Carthamus tinctorius L.) ننز کشت شدم که کنجد ر منام انافام روغنی افمنت ییا ی اشت و روغن کنجد عمالا جاای روغان ییتاوم را ارشتاه او. یعفارام ر روجر رو آور قم فمدام قهستام هعمل میآماد. ر ایان یماام انافام رنگریی مانند روناس حنا (Lawsonia inermis L.) و ننال ر نقاط مختلف ایرام کشت میشدم است. ننل اارچه ای قارم ششام فجری قمری ر ایرام کشت میشد ولی ر این ورم شقط ر کرمام هعمل میآمد.(Petrushevsky, 1968) خر زم ر فمه مناطق ایرام ای جمله اصفهام تبریز و مرو کشت و ه خارج صاا ر مایشادم اسات. کادوفا (Cucurbita spp.) (Cucumis sativus L.) و خناار را ننز ر سرتاسر ایرام ( هویاژم ر اانالم مایندرام شنرای اصفهام( میکاشتهاند. فندوانه (Citrullus lanatus Thunb.) هندرت و تنها ر اطاراف قازوین کشات مایشادم اسات (1968.(Petrushevsky, ر این ورم کشت سابزیجات نسابت اه کشت منومجات تا حدی کم و م و قسمت اعظم صنفیجات ر جاوار شهرفای زرگ ایراانی نظنر اصفهام تولند میشادم اسات. ای مناام آمفا میتاوام کلام (Daucus فاویج (Brassica oleracea L.) (Allium sativum L.) سنر (Allium cepa L.) پنای carota L.) چغندر و ننز حبو ات را نام ر.(Petrushevsky, 1968) کشت منومجات ر یمام مغول جایگام رجستهای ر اقتصا ایرام اشت هطوریکه ر نش ای فشتا ناحناه ر ایارام کشات و تولناد منومجات معماول او م اسات. اهعناوام مثاال انجنار ر ارااام و مایندرام و فمچننن ر خویستام شاارس کرماام و سنساتام تولناد میشد. مرکبات ای جمله لنمو پرتقاال L.) (Citrus sinensis ناارنج (Citrus aurantium L.) نارانل (Cocos nucifera L.) ر مناطق جنو ی و خزر ه عمل مایآماد. شقط ر فرمز رویندم و ییتوم را فام ر خویستام اطراف ریای خزر و ر مناطق محدو کشت میکر ناد. ننشکر ر خویستام کرماام و لاخ کشات مایشاد. فلاو (Prunus (Pyrus اال ای (Prunus armeniaca L.) یر آلو Persica L.) (Punica انااار (Malus domestica Miller.) ساانب spp.) (Juglans regia (Pistacia spp.) L.) granatum توتفاا spp.) (Morus اار و (.L اا ام (Prunus dulcis Miller.) و پساته ه) صورت وحشی ر نواحی شرقی ایرام( ای جمله منومجات سر سنری محسوب میشدند. اصوالا ر ا فاا کشات اانالس سنام و قرمز شندق spp.) (Corylus شام لوط (Prunus spp.) (Castanea sativa (Ricinus
شناسایی و ارزیابی زراعی و اکولوژیک گیاهان فراموش شده در بوم نظامهای زراعی... 29 Miller.) سطحی وسنع معمول نبو ولای شنادق و ساایر مناومفاا و نناز لاوط ر هصورت وحشی یدم میشدند. کشت انگاور تقریباا ر فمه جای ایرام متداول و م است. خشکبار و انگور ای منااطقی فام- چوم اصفهام و ای طریق صرم ه سریمننفای ور ستی چوم آسنای صغنر )روم( فند و چنن صا ر میشد. کشت الفا و انافام معطر ر آم یمام و هخصوص ر شارس و ماینادرام رایاج او و ای آمفاا ر تولند عطر روغن مو و پوسات ارو عصاارمفاای خوشابو فمچاوم االب و روغن ال خصوصا روغن ال سر و غنرم استفا م میکر ند.(Petrushevsky, 1968) هطور کلی ر این ورم تمهناداتی اتخااذ شادم او کاه ایجاا کاریزفا نهرفا سدفا و شبکهفای آ نااری و اماور کشااوریی عاد ای استنالی مغول ر ایرام استرد یا اد 1968).(Petrushevsky, ر اواخر قرم سنز فم منال ی خواجه شمس الدین صاحب یوام وییار سلطام احمد و پسر فالکو سد معروف ساوم را ناا نماو کاه ر ناوع خو سنار جالب توجه و و نکات شنی سناری ر آم ا قات کامال رعایت شدم و. ر ورم 1 مغول ر نز یکی قم ر کبار سادی سااخته شد که یکی ای کهنترین سدفای قوسی تاریخ ه شمار مایرو. ایان سد ارای 55 متر طول ای اال 26 متر ارتفاع 5 متر ضخامت و شعاع قوس آم ننز 38 متر است 9- دوره صفایان.(Goblot, 1965) 1۷36 1501 میالدی( سلسله صفویام ای سال 907 تاا 1148 فجاری قماری )1502-1736 منال ی( ر ایرام حکومت کر ند. ر ورام صافوی اه لنال استرد کشاوریی ایرام اه صاورت کشاور صاا رکنندم تولنادات و محصوالت کشاوریی تبدیل ار ید. مناومفاای اوناااوم اا کنفنات خوب مانند خرما ر شارس خویستام و کرمام انار ر یز و شانرای و مرکبات ر مایندرام تولند میشد. پنای یکای ای محصاوالت صاا راتی استام خراسام و م است ر نن پا شافام این سلسله شام عباس تالدفای شراوانی را ر راستای اعتالی کشاوریی انجام ا هطوریکه فمزمام اا پنشارشت فنر و صنایع کشاوریی ننز ای پنشرشت قا ل توجهی رخاور ار شاد و کشت انافاام یراعای مختلاف روناق یاشات. ر یماام شاام عبااس سدسایی کانالکشی حفظ حقوق و امننت کشاوریام مور توجه قرار ارشتند. ر سال 1027 فجری قمری شام عباس ستور اجارای طارح کانال آب کوفرنگ را صا ر کر و ر سال 1030 فجری قماری ایان پا شام عملنات کندم کوم و حفاری کانال انحراشی را ییرنظار ارشات اما ه سبب راذشات او رناماه کاناال ننماهکاارم ماناد (Bagheri (2003.Zonoz, ر یمام شام عباس ایرااانی صانعت و صاا رات تولندات کشاوریی رونق خاصی پندا کار امننات رامفاای کااروامرو تأمنن ار ید و کاروانسرافای یشماری را ر کنار رامفا ساخته شاد و رای آ ناری یمننفای کشاوریی سنستم آ ناری قنق ه وجاو آور ر یمام شام عباس وم که مار ی صالحجاو و آرام او اقتصاا ایرام رشد کر و ه پنشرشتفای چشمگنری نایل آمد. روا ط ایراانی ایرام و روس استرد یاشت و ایرام محصوالت کشاوریی و صانعتی مانند قلع مس چرم پوست سمور پارچاهفاای اوناااوم ا ریشامی پارچهفای پنبهای مروارید شنرویم و خشکبار ه روسنه صا ر میکار و ر این یمام اسب خرما کشمش انواع منومفا عطار اال ظاروف دل چننی و غنرم ه فند صا ر میشد. اا توجاه اه روناد پنشارشت صنایع تبدیلی مختلف مانند قالی اشی و فنرنماییفای شگفتانگنز ر این صنعت میتوام افت چننن پنشرشتفایی دوم اشاتن پشاتوانه ننرومند تولندات کشاوریی امکاامپاذیر نباو. اساتفا م ای رناگفاای طبنعی انافام و تولند الناف پشمی و نخی مرغوب میتواناد شاافدی ر این مدعا اشد. روند پنشرشت کشااوریی ایارام یماام صافویه ر پایام سدم ففدفم رو ه کافش رشت سقوط اقتصا کشاوریی ایارام ر این یمام آشکارا ه چشام مایخاور. ر ننماه وم سادم ففادفم منال ی منزام مالناتفا اشزایش یاشت و اافی تا و تا سه را ر رسند. فقاناام و کاو نشاننام چاار تنگدساتی و نا ساامانی ار یدناد و کشاوریی پس ای یا ورم شاکوشایی اای اا حارام رو اهرو ار یاد 10- دوره افشاری 1۷4۷ 1۷36 میالدی( پس ای ورم صفویه نا رشام ای و مام اششاریه یمام امور کشاور را ر ست ارشت. ر این یمام یا ار یگر شعالنتفای کشااوریی و تولندات امی ا حرام شدیدی رو هرو ار یاد. تحمنال مالنااتفاای سنگنن ای سوی شرمانروایاام ولتای اه روساتاینام آمفاا را نااازیر ساخت تا ست ای کار کشاوریی و تولند ر ارند. نا رشام رای تکمنال پنوستگی و یکپارچگی ایرام مجبور ه انجام جنگفای طوالنی شاد اما جنگفاای طاوالنی رشتاهرشتاه اعاث نارضاایتی مار م اهویاژم 1- Kabar
30 نشریه بوم شناسی کشاورزی جلد 10 شماره 1 بهار 1397 روستاینام شد. سناری ای فقانام ر اثر جنگفای پی ر پی یا کشته شدند و یا ه ر ای ارشته شدند. قناتفا سدفا و تأسنساات آ نااری هکلی ویرام شدند. ر یمام نا رشام کوشش شد تا ر مقدار یمننفای کشاوریی ولتی اشزو م شو. ه این سبب خش مهمی ای یمننفاا را مصا رم کر ند. ر این ورم ر اساتامفاای شارقی ایارام تأسنساات آ ناری ایجا شد و رخی ای یمننفای کشاوریی متروک ایر و رخای ای روستافای خالی ای سکنه ای نو رای سکونت آما م شدند. فمچنانن کانال آ ی ای رو خانه ارس رای آ ناری یمننفای شت مغام حفااری ار ید 11- دوره قاجاری 1925 1۷96 میالدی( ر پایام ساال 1794 مانال ی آقاا محمادخام قاجاار اهعناوام نخستنن پا شام سلسله قاجار یمام کشور را ه ست ارشت. ر یماام قاجار مالناتفای سنگننی که همنظور تأمنن فزینهفاای جنگای اه روستاینام و کشاوریام تحمنل شدم و کشاوریی ایرام را چار رکاو کر. هاونهای که ر پایام سدم 18 و آغای سادم 19 مانال ی ایارام ارای کشاوریی عقب مانادمای او کاه اه وسانله شئاو الفاا ا ارم میشد.(Sykes,1915) ررسی نوشتهفاای تااریخنگاارام آم یماام نشام می فد که ر ورام قاجاریه کشاوریی ه رود کامالا ا تدایی و قروم وسطایی صورت میارشته اسات. شاخم ی م یمانن اه شانوم قدیمی و ه وسنله خنش و ااو و م و فنچاونه تجر ه و انشی ارای اصالح و تقویت خاک و یا ر اشت محصول نشتر ای واحاد ساطح ر کار نبو م اسات. ارای مبااریم و شاع آشاات و نمااریفاای اناافی فنچاونه امکانی وجو نداشته است. ر حقنقت محصولی که ه ست کشاوری میرسند پسماندم مختصری ای تاراج آشات و نماریفا و یگر عوامل نامساعد طبنعی و. فراام که رخی ای آشات طغنام میکر ناد و محصوالت کشاوریی را هشدت ه خطر میانداختند نه کشاوری و نه سایمامفای ولتی قا ر ه حل مشکل نبو ند و ه این سبب ه نباال آم قحطی و روی نماریفای واانر ار شنوع پندا میکر. محصاوالت عمدم ر این ورم عبارت ای انادم جاو اریمفاا انهفای روغنی خشاخاد پنبه و شلغم (Panicum spp.) L.) (Papaver somniferum یونجاه (Brassica rapa L.) و محمدشام قاجار ه کما صدراعظم خاو مناریا ا والقاسام قاائم مقام شرافانی شروع ه انجام اصالحات ر کشور نمو ای جمله اینکه ه عباسقلی خاام والای کرماام شرماام ا قلعاه ام را کاه ر اثار لشکرکشیفا خراب و یآب اشتا م و تعمنر کر ند تا علوشاه و آذوقاه چندین ساله را ر آم ذخنرم نمایند. فمچننن چام آب آم را که ر اثار مرور یمام پر و غرقا ل استفا م شدم و حفااری و الیرو ای کر ناد و رای استفا م آما م نمو ند و فمچنانن اه منظاور رامانادایی صانعت نوغام و پرورد کرم ا ریشم ستور ا ر حومه کرمام 12 فزار اصله رخت توت کاشتند تا تولند ا ریشم امکامپذیر شو. اما صادراعظم ر اثر سخن چننیفای ر اریام ر سال 1251 فجری قمری ه امر شام اه قتال رساند و اه جاای آم حااجی مناریا آقاسای اماشاته شاد. حاجیمنریا آقاسی ر طول وای م سال صدارت خو ه احداث قناات و آ ا انی روستافا فمت اماشت. ای یگر کارفاای کشااوریی حااجی منریا آقاسی احداث کانال آب ای رو خانه کرج ه یاشت آ ا و سافنار است. این کانال آب موجب رونق کشاوریی روستافای منطقاه ار یاد منریاتقیخام امنرنظام ر مدت سه سال و سه ماام صادارت اه کشاوریی ایرام خدمات پراریشی کر. نامبر م ر آ ا ی کشور و سارو سامام ا م ه یندای کشاوریام تهنه آب ایجا سد و احداث قناات خادمات زراای انجاام ا (1969.(Adamiyat, ر یماام صادارت امنرکبنر اامفای لندی ر استرد امور کشاوریی ر اشته شد و ر اصالح اقتصا کشاوریی ایرام اقدامات مهمی ه عمال آماد. یکای ای کارفای رجسته امنر احداث سد معاروف "ناصاری" ر ساال 1268 فجری قمری ر روی رو خانه کرخاه او. امنرکبنار ر ساال 1267 فجری قمری سد یگری ر رو خاناه ارااام ی و اه وسانله حفار کانالفای انحراشی آب را ه مناطق یآب جاری ساخت. آب این ساد موجب رونق کشاوریی یمننفای حاصلخنز ارااام شاد (Bagheri.Zonoz, 2003) ر یمام امنرکبنر کشت انافام یراعی و صنعتی جدیاد ر ایارام آغای شد. ای جمله ننشکر را ای مایندرام ه خویستام ر ند و ر شوشتر کشت شد. ر انتقال قلمهفای ننشکر ای مایندرام ه شوشتر خانلرخام احتشامالدوله کوششفای شراوانی کر و ر استرد کشت آم ر این منطقه ننز یحمات ییا ی کشند. ه موایات کشت ننشکر یراعات ننال فم ر خویستام روناق ارشات (2003 Zonoz,.(Bagheri ر ایان یمام کشت خشخاد ر ایرام استرد یاشات اهطاوریکاه ارای نخستنن ار خشخاد هصورت یکی ای محصاوالت صاا راتی ایارام رآمد. یکی ای اقدامات مهم منریا تقیخام امنرکبنر کشات و توساعه پنبااه آمریکااایی ر ایاارام اساات (1969.(Adamiyat, ر یمااام
شناسایی و ارزیابی زراعی و اکولوژیک گیاهان فراموش شده در بوم نظامهای زراعی... 31 ناصرالدین شام ذر پنای و قلمه الفای یینتای مختلاف ای اروپاا وار ایرام شد و رای نخستنن ار ر پارک کا فای سلطنتی کشت شدند. رای کشت الفای یینتی کامرام منریا نایبالسلطنه که خو عالقاه شراوانی ه ال و انام اشت الکار شرنگای اه ایارام آور و کشات و تزئنن شضای سبز را ا الفای شرنگای رواج ا (Bagheri Zonoz,.2003) تا یمام حکومت مظفرالادین شاام ر ایارام فانچاوناه مسسساه آمویشی یا پژوفشی کشاوریی وجو نداشته است حتی سایمام ولتی که مسئولنت ا ارم و یا اصالح کشاوریی کشور را عهدم ار اشد ننز ه وجو ننامدم و و کشاوریام ای انش ومی استفا م کر م که عمدتا ه صورت تجر ی و. ای سال 1319 فجری قمری اا تأسانس مدرساه "شالحت مظفری" آمویدفاای علمای و شنای ر ایارام آغاای شاد. مدرسه مظفری ر مدت شش سال شعالنت خو اا وجاو کمبو فاای مختلف و مشکالت آمویشی توانست ر ایجا کشاوریی ناوین و رواج آم ر کشور موشقنتفایی ه ست آور. اما ر یمام محمادعلی شاام ر اثر یتوجهی یمامدارام کشور تعطنل ار ید و ه مدت 11 ساال ای شعالنت ایماند. ر سال 1336 فجری قماری مناریا حسان خاام اه ویارت "شالحت و تجارت و شوایاد عاماه" رازیادم شاد و چاوم اه افمنت کشااوریی ر کشاور آااام او ر ویارتخاناه خاو "شاورای شالحتی" تشکنل ا و ر این شورا تأسنس مدرسه عملی شالحات ر کرج ا نام " ستام ریارام" کرج ه عنوام نخستنن مدرسه شالحت عملی را تصویب کر اما پس ای چندی این ستام منحل ار یاد. ر ساال 1301 فجا ری شمسا ی مدرسا ه ا تادایی شالحتای ر پاارک امننالملا واقع ر جنوب تهرام تأسنس ار ید. ولی انادکی عاد اه کما مستشارام آمریکایی که ر ایرام شعالنت میکر ند این مدرساه ا تادایی شالحتای اه مدرساه "متوساط شالحتای" تبادیل ار یاد و انشآمویانی که ارای اوافننامه ورم اول متوسط یا االتر و ناد ر این مدرسه پذیرشته میشدند. ورم تحصنل ر این مدرسه یاا ساال و. مدرسه متوسط شالحتی سه ورم شعالنت کر کاه حاصال آم 35 نفر شار التحصنل یپلمه و و پس ای آم منحل شد و ه جاای آم ر سال 1306 مدرسه عالی شالحت ر کرج تأسنس شد. این مدرساه ر سال 1309 هوسنله رضاشام و وییر ر ار وقت تنمورتااد و و فناأت ولت هطور رسمی ایاشایی شد. این مدرسه تا سال 1319 شمسی ا عنوام "مدرسه عالی شالحت" شعالنت کر و ای این سال ه عد ه نام انشکدم کشاوریی تغننر یاشات کاه ییار نظار ویارت کشااوریی ا ارم میشد. ر اسفند سال 1324 انشاکدم کشااوریی اهطاور رسامی ای ویارت کشاوریی جدا شد و اه انشاگام تهارام پنوسات (Bagheri.Zonoz, 2003) نتیجهگیری دوم تر ید انش کشاوریی ریشه ر تکامل شرفنگ و تمدم فر کشور ار و دینسام کنکاد ر تاریخ تکامل کشااوریی مایتواناد مبنای شناخت تمدمفا می اشد. مر مام کشور ما ر طی تاریخ یرینه خو ا افلیسایی انافام و حنوانات نقش مسثری ر تمدم و امننات غذایی اشتهاند. شرای و نشنبفاای تااریخ کهنساال ایان ماری و اوم سناری ای انش ومی و تجریبات کساب شادم ر طای تااریخ را اه خاک ساپر م اسات وارچاه امارویم خاش عمادمای ای سات مایاه تالدفای نناکام ما ر یمننه افلیسایی انافاام و حنواناات ر ییار خروارفا خاک پنهام است ولی آثار تالدفای آمفاا کاه قادمتی م فزار ساله ار ر جای جاای نوشاتهفاای علمای و تااریخی جهاام شرویام است. رای احنای ستاور فای عظانم پنشانننام خاو را کاه فماکنوم غبار تاریخ آمرا ای ید جهاننام مخفی نگه اشته است نناای ه جمعآوری و مستندسایی اطالعات پراکندم ر ال هالی کتاابفاا و منا ع علمی یگر و تجزیه و تحلنل آمفا و م تا دین سام تاوام اا غبار رو ی و شبنهسایی آنچه اذشتگام ما ر رایای تاریخ ه جهاننام عرضه کر ماند شکوم و عظمت اذشته کشاوریی استانی را اییا نم. سپاسگزاری و جه این تحقنق ای محل اعتبارات طرح پژوفه شمارم 1/23665 مور 1391/9/22 معاونت پژوفشی و شناوری انشگام شر وسی مشهد تامنن شدم که دینوسنله سپاسگزاری میشو. منابع Adamiyat, F. 1969. Amir Kabir and Iran. Kharazmi Publishing. Tehran, Iran 791 pp. (In Persian)
32 نشریه بوم شناسی کشاورزی جلد 10 شماره 1 بهار 1397 Bagheri Zonoz, A. 2003. The History of Agricultural Development in Iran (From ancient period to the modern era. University of Tehran Press. Tehran, Iran 449 pp. (In Persian) Bahrami, T. 1951. History of Iranian Agriculture. University of Tehran Press. Tehran, Iran. 229 pp. (In Persian) Diakonoff, I.M. 1956. History of Media From the Earliest Times to the Late 4 th Century B.C. Translated into Persian by K. Keshavarz 2001. Elmi Farhangi Publishing Co. Tehran, Iran 664 pp. (In Persian) Farshad, M. 1987. Tarikhe Elm dar Iran. Volume 2. Amir Kabir Publishing. Tehran, Iran 426 pp. (In Persian) Goblot, H. 1965. Kebar en Iran, sans doute le plus ancien des barrages-voûtes (1300 environ), Arts et Manufactures 154, 43-49. Ghirshman, R. 1978. Iran: from the Earliest Times to the Islamic Conquest. Penguin Books Ltd, Harmondsworth, Middlesex, England 368 pp. Grantovskii, E.A., Dandamayev, M.A., Koshlenkov, G.A., Petrushevsky, I.P., Evanove, M.S., and Blovi, L.K. 1982. Iran History from ancient to Present Time. Pouyesh Publishing. Tehran, Iran 634 pp. (In Persian) Iranshahr, Iranian National Commission for UNESCO. 1963. University of Tehran Press. Tehran, Iran 253pp. 933 pp. (In Persian) Iranshahr, Iranian National Commission for UNESCO. 1964. University of Tehran Press. Tehran. Tehran, Iran. (In Persian) Khonji, A.H. 2009. History of Median, Achaemenid, Parthian, Sassanid and Seleucid. Published by www.ketabnak.com. Tehran, Iran 1090 pp. (In Persian) Petrushevsky, I.P. 1968. The Socio-Economic Condition of Iran under the Il-Khāns. In: The Cambridge History of Iran, Vol. 5, The Saljuq and Mongol Periods, ed. J.A. Boyle, pp. 483-537, Cambridge: Cambridge University Press, London, UK 709 pp. Ravandi, M. 1985. Social History of Iran. Volume 5. Katibeh Publishing. Tehran, Iran 880 pp. (In Persian) Riehl, S., Zeidi, M., and Conard, N.J. 2013. Emergence of Agriculture in the Foothills of the Zagros Mountains of Iran. Science 341: 65-67. Rousseau, P. 1956. Histoire des techniques et des inventions. Prix Maujean (Académie française). Translated into Persian by H. Saffari. Amir Kabir Publishing. Tehran, Iran 680 pp. (In Persian) Sykes, P.M. 1915. A History of Persia. Volume I. Mc Millan Publishers. London. Translated into Persian by S.M.T. Fakhr Daee Gillani. 1944. Vezarat Farhang Publishing Tehran, Iran 690 pp. (In Persian) Wilson, J.C. 1938. History of Iranian Art. Translated into Persian by A. Fryar. Brokhim Publishing. Tehran, Iran 240 pp. (In Persian)
33 نشریه بوم شناسی کشاورزی جلد 10 شماره 1 بهار 1397 ص Journal of Agroecology شناسایی و ارزیابی زراعی و اکولوژیک گیاهان فراموش شده در بوم نظامهای زراعی... Vol. 10, No. 1, Spring 2018, p. 22-34 22-34. Agronomic and Ecological Identification and Evaluation of Neglected Crops in Iranian Agroecosystems: Historical Dimensions of Agricultural Development A. Koocheki 1*, P. Rezvani Moghaddam 1, F. Abdollahi 2 and L. Jafari 2 Submitted: 12-07-2014 Accepted: 27-09-2014 Koocheki, A., Rezvani Moghaddam, P., Abdollahi, F., and Jafari, L. 2018. Agronomic and ecological identification and evaluation of neglected crops in Iranian agroecosystems: Historical dimensions of agricultural development. Journal of Agroecology 10(1): 22-34. Introduction Most historians and archaeologist have known Iran as one of the main origins of human settlement and agriculture. Persians were the first human groups attempted to domesticate wild plants and animals. In this article we have tried to investigate the development of agriculture from ancient to nowadays with discussed and examined different historical sources. Materials and Methods To investigate the evolutionary history of Iran agriculture, according to historical documents, the era was divided to separate periods: development of settlements and beginning of agriculture in Iranian plateau, from Achaemenes to the time of Alexander conquest, Alexander's conquest, Parthian, Sassanid, the presence of Arabs in Iran, late 9 to 13 AD, Mongols invasion, Safavids, Afsharian and Qajar and agriculture development was evaluated in each period. Results and Discussion Development of agriculture in the Iranian plateau Susa was the first civilization in the Iranian plateau and at that time collection of seeds was started by human. Cereals were grown and clothing was made from fiber crops that cultivated. Domestication of wild animals and plants has been recorded to start 10 thousand years ago in this area. From Achaemenes to the time of Alexander conquest Achaemenid kings had great interest in the exploitation of natural resources, water and soil, development of commerce and agriculture commodities and growing trees and plants (Paradises) around their palaces. At this time, the Iranians not only excelled in agriculture and animal husbandry, but also in engineering dams and digging irrigation canals, and Qanat. Parthian At the time of the Parthians the number and size of villages increased and the extent of cultivated land with irrigation systems were improved. Cultivation of industrial plants such as cotton and sesame was practiced, and trade between the nomads and villagers was common. Sassanid At this period construction of roads between Iran and other nations was developed leading to increased trade, including exports and imports of agricultural products. This exchange led to the introduction and cultivation of new plants in Iran. New crops such as rice, sugar cane and indigo were imported from India. Irrigation systems were significantly improved. Presence of Arabs in Iran With the Arab conquest, many dams built by Achaemenid and Sassanid were destroyed. During the Abbasid Caliphate (750 to 1258 AD) cultivation and agricultural production was reconsidered, so farmers began new agricultural activities. Late 9 to 13 AD Irrigation methods such as using river channels, digging Qanat, wells and dams were developed. Production of citrus was common. During this period by wisdom of some politicians such as Nezamalmolk agriculture was 1 and 2- Professor, Department of Agronomy and Plant Breeding, Faculty of Agriculture, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, and Assistant Professor, Department of Horticulture, Faculty of Agriculture and Natural Resources, University of Hormozgan, Iran, respectively. (*- Corresponding author Email: akooch@um.ac.ir)
34 نشریه بوم شناسی کشاورزی جلد 10 شماره 1 بهار 1397 developed significantly. Mongols invasion The negative impact of the Mongol invasion of Iran was destruction of irrigation facilities and agricultural lands, reduction of area under crop cultivation, loss of livestock and farm labors. With emergence of influential personage such as Ghazan Khan, agriculture was developed. In this course, wheat and barley and fruits trees were cultivated widely. Irrigation systems were developed. In this era Kabar dam, one of the oldest arc dams was built near Qom. Safavids Among the kings of this dynasty, Shah Abbas made many efforts in order to develop agriculture. In his time, dams and canals were constructed and farmers' rights and safety were considered.. Afsharian In this period many farmers were killed due to occurrence of frequent wars and Qanats, dams and irrigation systems were destroyed and therefore caused recession in agriculture. To transfer the water from Aras River to Mugan plain channels were constructed. Qajar era In this period agriculture was in a primitive state and there was not much knowledge on soil fertility improvement and crop production. At the time of Amirkabir industrial crops such as sugar cane were reintroduced. The first attempt in agricultural education was made in Muzaffar al-din Shah s period and Falahat Muzaffari School was established. In the last century with the help of technology available, a significant achievement has been made in Iranian Agriculture. Conclusion The main part of our primogenitor efforts that are available in scientific and historical documents, is buried under huge weight of soil. It is necessary to discover these historical tremendous achievements of our primogenitor to the world. With simulation of these achievements we can revival the greatness of our ancient agriculture. Keywords: Ancient Iran, Historical Periods of Iran, Iranian Plateau